Μεσόγειος, Ιόνιο, Κεφαλονιά

Μεσόγειος. Η επιφάνειά της καλύπτει 2,5 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, μόλις το 1% της επιφάνειας των ωκεανών της Γης, αλλά έχει συνολικό μήκος ακτών 46.000 χλμ.

Άρχισε να παίρνει τη σημερινή της μορφή πριν 5.000.000 χρόνια, όταν ο Ατλαντικός με μια κατακλυσμιαία υπερχείλιση ξαναγέμισε την άνυδρη έρημο που είχε διαμορφωθεί στη Μεσογειακή λεκάνη. Η ιστορία της βέβαια πηγαίνει αρκετά πίσω στο χρόνο, όταν η κίνηση των τεκτονικών πλακών της γης προκάλεσε την προσέγγιση της Αφρικής με την Ευρασία και δημιούργησε μια τροπική, περίκλειστη θάλασσα, η οποία αποξηράνθηκε μετά την οριστική αποκοπή της από τον Ατλαντικό, για να ξαναγεμίσει νερό και ζωή και να αρχίσει να παίρνει τη σημερινή της μορφή.

Η Μεσόγειος χωρίζεται σε δυο κύριες λεκάνες, τη δυτική και την Ανατολική, καθώς «διχοτομείται» από το γεωγραφικό και γεωλογικό φράγμα της Σικελίας και του ομώνυμου Στενού. Η Δυτική Μεσόγειος σε γενικές γραμμές είναι ρηχότερη και διατηρεί πυκνότερους και γρηγορότερα ανανεώσιμους πληθυσμούς, ενώ η Ανατολική παρουσιάζει μεγαλύτερα βάθη και εντονότερο υποθαλάσσιο ανάγλυφο αλλά έχει μικρότερους πληθυσμούς και σχετικά μικρή παραγωγικότητα.

Η Ανατολική Μεσόγειος όμως διαθέτει διαυγέστερα νερά και μεγαλύτερη ποικιλία οικοσυστημάτων και ειδών. Είναι όμως και πιο ευαίσθητη στις ανθρώπινες παρεμβάσεις, στη μόλυνση, στην υπεραλίευση και στις κλιματολογικές αλλαγές.

Ένα οικείο μέρος σε αυτή την ευαίσθητη θάλασσα είναι και το πέλαγος που περιβάλλει την Κεφαλονιά, το Ιόνιο. Εμπόδιο στην επικοινωνία με την ηπειρωτική χώρα, αποτέλεσε ταυτόχρονα και έναν πολιτισμικό φραγμό, που επέτρεψε στο νησί να αναπτύξει την ιδιαίτερη ταυτότητά του. Σήμερα, στην εποχή της τουριστικής ανάπτυξης, το Ιόνιο και οι παραλίες του είναι πηγή πλούτου, τα νερά του αντικείμενο υπερεντατικής αλιείας και χώρος εναπόθεσης απορριμμάτων και λυμάτων από την υπερσυγκέντρωση παραθεριστών στις ακτές του, ιδιαίτερα κατά την τουριστική περίοδο.

Πώς τοποθετείται και εντάσσεται όμως η Κεφαλονιά στο χώρο του κεντρικού Ιονίου; Οι ακτές της παρουσιάζουν ποικιλομορφία αντιπροσωπευτική ίσως του συνόλου της μεσογειακής ακτογραμμής. Εκτεταμένες αμμώδεις παραλίες στη νότια πλευρά του νησιού και ήπιου αναγλύφου βραχώδεις ακτές, απόκρημνα βράχια στα δυτικά και λίγες προσβάσεις και παραλίες, βραχώδεις ακτές και πολλές μικρές παραλίες στο βόρειο τμήμα του νησιού και την Ιθάκη, αλλά και στην ανατολική πλευρά, ενώ παρεμβάλλονται στο μέσον του νησιού, και στις δύο πλευρές, μεγάλοι κόλποι και παραλίες με λευκά βότσαλα: Αντίσαμος, Πετανοί, Αγία Κυριακή, Μύρτος.

Τι αντικρίζουμε όμως αν αφήσουμε την επιφάνεια και βυθιστούμε στα σμαραγδένια νερά; Ο γενικός κανόνας, που γνωρίζουν καλά όσοι έχουν σχέση με την κατάδυση, είναι πως συνήθως το ανάγλυφο της ξηράς συνεχίζεται με μικρές διαφοροποιήσεις και υποθαλάσσια. Η διαμόρφωση του βυθού όμως παρουσιάζει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον και ποικιλομορφία. Στις δυτικές ακτές για παράδειγμα, υποθαλάσσιοι γκρεμοί, γεμάτοι σπηλιές και κατολισθήσεις που συνεχίζονται κάτω από την επιφάνεια, συνθέτουν ένα επιβλητικό σκηνικό, ενώ τα νερά σε μικρή απόσταση από την ακτή πλησιάζουν την ισοβαθή των 200 μέτρων. Σε αντίθεση με ό,τι πιστεύει ο πολύς κόσμος, η εύφορη ζώνη του βυθού περιορίζεται σε μικρή απόσταση από την ακτή, ως συνάρτηση του βάθους όπου φτάνει το φως και επιτρέπεται η ανάπτυξη των θαλάσσιων φυτών, που με τη σειρά τους δίνουν τροφή και καταφύγιο στα θαλάσσια πλάσματα.

Η απεραντοσύνη της θάλασσας είναι λοιπόν απατηλή: μόνο κοντά στην ακτή και σε σχετικά περιορισμένα βάθη ευδοκιμούν τα περισσότερα είδη που γνωρίζουμε και καταναλώνουμε. Αυτή η στενή παράκτια ζώνη παρουσιάζει την μεγαλύτερη βιοποικιλότητα, αλλά είναι ταυτόχρονα και πάρα πολύ ευάλωτη στις ανθρώπινες παρεμβάσεις: εκβολή λυμάτων, αγκυροβολία, υπεραλίευση. Πολύ σημαντικά για την υγεία του θαλάσσιου οικοσυστήματος της Μεσογείου είναι τα λιβάδια ποσειδωνίας. Η ποσειδωνία (Posidonia oceanica), είναι ενδημικό και ταυτόχρονα κοινό είδος της Μεσογείου, το γνωστό σε όλους μας «φύκι», που συνήθως το συναντάμε, νεκρό πλέον στις παραλίες. Όσο και αν το θεωρούμε σκουπίδι, η παρουσία του σε μια παραλία εγγυάται την καθαρότητα των νερών, καθώς είναι πολύ ευαίσθητο στη ρύπανση, και αποτελεί πραγματικό πνεύμονα του βυθού καθώς με τη φωτοσύνθεση συμβάλει σημαντικά στην οξυγόνωση των νερών.

Σχεδόν κάθε μεσογειακό είδος πανίδας εξαρτάται σε κάποια φάση της ζωής του από την ποσειδωνία, είτε ως τροφή, είτε ως καταφύγιο, είτε ακόμα ως χώρο ωοτοκίας. Αυτά όμως τα ταπεινά και πολύτιμα «φύκια» απειλούνται σημαντικά από τον άνθρωπο, παρόλο που δεν αποτελούν εμπορικά εκμεταλλεύσιμο είδος. Οι άγκυρες των σκαφών φαίνεται να προξενούν ανεπανόρθωτη ζημιά στα λιβάδια ποσειδωνίας, η οποία επίσης απειλείται από τη «βιολογική ρύπανση», από είδη που έφτασαν στη Μεσόγειο από ανθρώπινο λάθος ή αμέλεια, όπως το τροπικό τοξικό φύκος Caulerpa taxifolia, που μη διαθέτοντας φυσικούς εχθρούς στη Μεσόγειο εξαπλώνεται ανεξέλεγκτα, απειλώντας με εξαφάνιση τα γηγενή είδη. Από αυτό το απλό παράδειγμα της ποσειδωνίας, αντιλαμβάνεται κανείς πόσο ευαίσθητη είναι η θάλασσα που μας περιβάλει και πως το φαινομενικά ανεξάντλητο και υγιές Ιόνιο που βρέχει τις ακτές της Κεφαλονιάς χρήζει προσοχής και προστασίας.

Αναγνωρίζοντας την οικολογική σπουδαιότητα του θαλάσσιου και παράκτιου χώρου της Κεφαλονιάς και του νησιωτικού συμπλέγματος που ανήκει στα διοικητικά όρια του νομού (Ιθάκη, Εχινάδες, Άτοκος κλπ), η πολιτεία έχει προτείνει μια εκτεταμένη θαλάσσια περιοχή για ένταξη στο δίκτυο αυξημένης προστασίας Natura 2000. Αυτή περιλαμβάνει τη νότια ακτή της Κεφαλονιάς, από τον κόλπο του Αργοστολίου έως το ακρωτήριο Μούντα στη Σκάλα, μια περιοχή σημαντική λόγω των εκτεταμένων λιβαδιών ποσειδωνίας, που απειλούνται από την αλιεία με συρόμενα δίχτυα, την ενιαία περιοχή των Εχινάδων, από τις ακτές της Αιτωλοακαρνανίας έως και την Άτοκο και το Αρκούδι, περιοχή που ήδη φιλοξενεί εγκαταστάσεις ιχθυοτροφείων και τέλος, όλη τη δυτική ακτή της Κεφαλονιάς, από το ακρωτήριο Δαφνούδι στο Φισκάρδο έως το ακρωτήριο Γερογόμπος στο Ληξούρι. Αυτές οι περιοχές, χωρίς να είναι ακόμα επακριβώς ορισμένες και ενταγμένες στο δίκτυο, αν τύχουν επαρκούς προστασίας θα αποτελέσουν ένα πολύτιμο καταφύγιο για τη θαλάσσια ζωή που θα συντελέσει σταδιακά και στον εμπλουτισμό των παρακείμενων θαλάσσιων περιοχών.

Ίσως λοιπόν την επόμενη φορά που θα βρούμε φύκια σε μια παραλία δε θα τα αντιμετωπίσουμε με αηδία, αλλά θα αντιληφθούμε πόσο σημαντικό ρόλο έχει κάθε ταπεινό είδος για την υγεία και την ισορροπία του πελάγους που μας περιβάλει.

Κείμενα – φωτογραφίες: Μάκης Μπεριάτος