Τα παραδοσιακά φαγητά και γλυκίσματα του δωδεκαημέρου!

Οι μέρες των γιορτών έφτασαν και όλοι οι Χριστιανοί μέσα σε μια εορταστική και ζεστή ατμόσφαιρα  στολίζουμε τα σπίτια μας και προετοιμαζόμαστε για τη γέννηση του Χριστού, τον ερχομό του καινούριου χρόνου και τον καθαγιασμό των υδάτων. Επίσης, όπως είναι φυσιολογικό οι γιορτινές αυτές μέρες φέρνουν στους περισσότερους από εμάς και μερικά παραπανίσια κιλά.

Γιατί σε σχέση με τις υπόλοιπες μέρες του χρόνου είμαστε περισσότερο εκτεθειμένοι στο να απολαύσουμε τη συντροφιά των συγγενών και φίλων γύρω από ένα φορτωμένο με φαγητά και γλυκίσματα γιορτινό τραπέζι. Οι ατασθαλίες συνήθως ξεκινούν πριν από τα Χριστούγεννα, όλοι έχουμε στο φιλικό και συγγενικό μας περιβάλλον κάποιον Ανδρέα ή Νικόλα ή Σπύρο ή Διονύση που να γιορτάζει, για να συνεχιστούν με τις γιορτές του δωδεκαημέρου.

Είναι όμως ενδιαφέρον να ερευνήσουμε τι φαγητά και γλυκίσματα έτρωγαν οι πρόγονοί μας κεφαλονίτες κατά τη διάρκεια των γιορτών του δωδεκαημέρου. Τότε που δεν υπήρχαν αυτά τα ξενόφερτα φαγητά και γλυκά που απολαμβάνουμε σήμερα, σε μια εποχή που οι άνθρωποι με πολύ λιγότερη ποικιλία και ποσότητα εδεσμάτων αλλά χαρούμενοι γι’ αυτά τα λίγα, περίμεναν αυτές τις γιορτές για να διασκεδάσουν.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με τα Χριστούγεννα. Το βράδυ της παραμονής συνηθιζόταν παλαιότερα το έθιμο της «κουλούρας της γωνιάς» (για το οποίο γίνεται λόγος αναλυτικότερα στο άρθρο «Κεφαλονίτικα Χριστουγεννιάτικα Έθιμα» αυτού του τεύχους), κατά το οποίο μαζευόταν όλη η οικογένεια γύρω από τη φωτιά και με ένα τελετουργικό χώριζαν μια στρογγυλή κουλούρα με σταφίδες, καρύδια και αμύγδαλα. Σε όποιον έπεφτε το κομμάτι με το νόμισμα, αυτόν θεωρούσαν τυχερό. Στη συνέχεια έπιναν κρασί, αφού έτρωγαν την κουλούρα και ακολουθούσε το νηστίσιμο τραπέζι. Αυτό περιελάμβανε βρασμένα χόρτα, ελιές και τηγανίτες. Η οικογένεια έμενε στο τραπέζι σε μια ευχάριστη και γιορτινή ατμόσφαιρα μέχρι αργά τη νύχτα, όταν και χτυπούσαν οι καμπάνες της εκκλησίας καλώντας τους πιστούς για την ακολουθία του Όρθρου των Χριστουγέννων. Τότε, όλη η οικογένεια πήγαινε στην εκκλησία για να ακούσει το «Χριστός γεννάται».

Την ημέρα των Χριστουγέννων δε λείπει από κανένα τραπέζι το χριστόψωμο «με το τσουντί». Μοιάζει με μαντολίνο με δυο λαβές και κάποτε ζύγιζε 10 λίτρες, καθώς έτρωγαν από αυτό σχεδόν όλο το δωδεκαήμερο. Σήμερα, συνηθίζεται να είναι ορθογώνιο ή στρογγυλό με ένα σταυρό. Παλιότερα σχημάτιζαν πάνω στο χριστόψωμο το σταυρό ή το Χ και διάφορα καλλιτεχνικά στολίσματα, όπως χέρια σταυρωτά. Ή και στις πέντε άκρες του Χριστόψωμου δάχτυλα, τα οποία λένε πως είναι από το χέρι του Χριστού που κατέβηκε και ευλόγησε το ψωμί.

Επίσης, στις άκρες σχηματίζονται τα πόδια του βρέφους Χριστού ή ουρές ψαριών από το Ι.Χ.Θ.Υ.Σ. που είναι το σύμβολο του Χριστού. Ο νοικοκύρης του σπιτιού θα αναλάβει το κόψιμο και το μοίρασμα του χριστόψωμου, αφού πρώτα το σταυρώσει λέγοντας «Χρόνια Πολλά» ή ψάλλοντας το «Η γέννησις σου…».

Στις μέρες μας συνηθίζεται να υπάρχει στο τραπέζι μας τα Χριστούγεννα η καλογεμισμένη στο φούρνο γαλοπούλα, ένα έθιμο που ήρθε στην Ελλάδα από την Ευρώπη. Αλλά και οι ίδιοι οι Ευρωπαίοι γνώρισαν αργά την γαλοπούλα, από το Μεξικό, μετά το 1524. Όπως είναι φυσικό, αρχικά χρησιμοποιήθηκε από τις πλουσιότερες τάξεις και συνήθως αποτελούσε ένα καλό δώρο για φίλους ή ισχυρούς άρχοντες, ιδιαίτερα τις μέρες των Χριστουγέννων που παραδοσιακά απαιτούσαν στο γεύμα τους όρνιθα ή πετεινό. Ο Λασκαράτος στο διήγημά του «Ιστορία ενός γαλόπουλου» το 1886 περιγράφει πώς τα αρχοντικά σπίτια έτρεφαν ή αγόραζαν γάλους για τα Χριστούγεννα και οι έμποροι έβγαζαν αρκετά χρήματα από τις πωλήσεις τους τις ημέρες των Χριστουγέννων. Ο απλός λαός όμως, συνέχιζε να περνά τα Χριστούγεννα με βραστή κότα ή κόκορα. Ωστόσο, με τον καιρό όλο και περισσότεροι άνθρωποι είχαν την οικονομική άνεση να αγοράζουν γαλοπούλα για το εορταστικό τραπέζι.

Επίσης, τις μέρες των Χριστουγέννων σε αρκετά χωριά της Κεφαλονιάς έφτιαχναν με καλαμποκάλευρο μπομπότα και τηγανίτες. Έχει ενδιαφέρον να διαβάσουμε ένα απόσπασμα από το σατυρικό ποίημα «Την κιτάρα μου χτυπώ, τα Χριστούγεννα να πω» που δημοσιεύτηκε στο γνωστό Ζιζάνιον του Γ. Μολφέτα στις 23 Δεκεμβρίου 1909.

…Στους μάγους θείος οδηγός,
αστήρ λαμπρός εφάνη
Κι από το δρόμο το στραβό
τους έφερε στον ίσιο
Μα κι οι Σαρλάδες σήμερα
είδαν το Θεοφάνη
Που για καλά τους έφεξε
με στάρι Ροστοβίσιο
Κι ο Μαστροπέτρος κι ο Βιγγλής
κι ο Φούμος κι όλ’ οι ρέστοι
Εφασκελώσαν τα μιστριά,
τον άμμο, τον ασβέστη
Και με τα μούτρα πέφτουνε
μαστόροι και τεχνίτες
Απάνου στην απλάδενα
πώχει τις τιγανίτες…

Και αφού ολοκληρώθηκε η περιήγησή μας στα φαγητά των Χριστουγέννων, ακολουθούν αυτά της Πρωτοχρονιάς. Παλαιότερα στην αγορά του Αργοστολίου μπροστά από κάθε μαγαζί απλωνόταν ένας «ταβλάς» με παστέλι. Πιο παραστατικά μας περιγράφει αυτά τα γλυκίσματα των γιορτών ο Τζώρτζης στο σατιρικό ποίημα «ο Ληξουριώτικος Άης Βασίλης» στο Ζιζάνιο τις 2 Ιανουαρίου 1910:

Άης Βασίλης έρχεται
Γεννάρης ξημερώνει
με του Παλούκη τη φωνή
και με βιολί Πομόνη,
με μαντολάτα, μπαρμπουλέ,
ροζόλια παστιτσέτα,
με μπουλετιά, με φαραούς,
με φανερή ποσέτα,
με πορτογάλια Βαλερή,
με Γουλελιού παστέλια
μ’ ηλεχτρικά κι άλλα πολλά
ιν’ άρια καστέλια.
Άης Βασίλης έρχεται
και φέρνει χίλια δώρα
Στην περονοσποριακή
των Ληξουραίων χώρα.

Το έθιμο της βασιλόπιτας είναι η εξέλιξη και η προέκταση του λαϊκού εθίμου της πρωτοχρονιάτικης πίτας. Από την ελληνική αρχαιότητα υπήρχε το έθιμο του «εορταστικού άρτου» που προσφερόταν στους θεούς ή στους νεκρούς. Το έθιμο λοιπόν, υποστηρίζεται ότι ήταν πρώτα γνωστό στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Δυτική Μακεδονία, από τους Ρωμαϊκούς χρόνους κι από εκεί ταξίδεψε στην Ευρώπη περνώντας ιδιαίτερα από τη Βοσνία. Γι’ αυτό, το ίδιο έθιμο υπάρχει και στους ευρωπαϊκούς λαούς, αν και οι Καθολικοί λαοί κόβουν την πίτα τα Θεοφάνεια σαν αφιέρωμα στους Τρεις Μάγους. Την ειδική τελετή γύρω από την πίτα με το ίσο και ιεραρχικό μοίρασμα των κομματιών για την ανεύρεση του τυχερού νομίσματος έφεραν στην Ελλάδα οι Φράγκοι με τις Σταυροφορίες. Οι Ορθόδοξοι δεν έδιναν σημασία στους Τρεις Μάγους – Βασιλείς, αλλά είχαν το δικό τους Άγιο Βασίλη, που μάλιστα εορταζόταν την μέρα της Πρωτοχρονιάς. Το τυχερό νόμισμα εκτός από τη μαντική σκοπιμότητα έχει και θρησκευτική σημασία. Το ασημένιο ή χρυσό του χρώμα είναι αντιβασκάνιο και ο σταυρός του, αν είναι κωσταντινάτο, προσφέρει θεϊκή προστασία. Αλλά και όλη η πίτα με τα κομμάτια της φέρνει ευλογία και καλή τύχη με τις μερίδες που προσφέρονται στο Χριστό, την Παναγία και τον Άγιο Βασίλη.

Ο ίδιος ο λαός αποδίδει το έθιμο του κοψίματος της Βασιλόπιτας για το καλό της χρονιάς, την καλοτυχία αυτού που θα πέσει το νόμισμα και στην ευλογία του Αγίου Βασιλείου. Υπάρχουν όμως και παραδόσεις που έχουν φτιαχτεί από λόγιους μελετητές συναξαριών και που διαδόθηκαν ιδιαίτερα στους πληθυσμούς της Ανατολής, όπου ο Άγιος Βασίλειος είναι περισσότερο δημοφιλής. Η πιο γνωστή είναι η παρακάτω: Όταν ο Άγιος Βασίλειος ήταν επίσκοπος Καισαρείας, ο τότε έπαρχος Καππαδοκίας πήγε να εισπράξει φόρους με άσχημες διαθέσεις. Οι κάτοικοι ζήτησαν τη βοήθεια του ποιμενάρχη τους που τους συμβούλεψε να του φέρουν τα πιο πολύτιμα αντικείμενά τους. Αφού τα μάζεψε ο επίσκοπος Βασίλειος, προϋπάντησε τον έπαρχο και κατάφερε με την πειθώ του να τον κάνει να αρνηθεί τα δώρα. Όμως ήταν δύσκολο να επιστρέψει στον καθένα τα τιμαλφή του, γιατί πολλά ήταν ίδια. Έτσι, ο Βασίλειος διέταξε Σάββατο βράδυ να φτιάξουν μικρές πίτες και στην κάθε μια τοποθέτησε ένα μικρό αντικείμενο. Την επομένη έδωσε σε κάθε Χριστιανό από μια πίτα, όπου μέσα κατά θαυματουργικό τρόπο βρισκόταν το πολύτιμο αντικείμενο που ο καθένας είχε προσφέρει. Από τότε λέει η παράδοση ότι στη γιορτή του Αγίου Βασιλείου φτιάχνουμε πίτες και βάζουμε μέσα νομίσματα.

Πατροπαράδοτο φαγητό του μεσημεριού της Πρωτοχρονιάς στην Κεφαλονιά ήταν παλιότερα η «πουτρίδα», δηλαδή χοιρινό κρέας με «κάβολε» (κουνουπίδι) ή «μάπα» (λάχανο) ή «γουλί» στην κατσαρόλα.

Η Τρίτη γιορτή του Δωδεκαημέρου ακολουθεί. Τα Θεοφάνεια ή τα Φώτα μαζί με την ημέρα του Αγιασμού και του Άη – Γιάννη είναι το τριήμερο της γιορτής των νερών. Αυτή τη μέρα τα σπίτια μαγειρεύουν νηστίσιμα φαγητά, αλλά τρώνε το λάδι. Παντού στην Κεφαλονιά συνηθιζόταν να τρώνε «τσιγαρίδια» και καθώς ο παπάς γυρνούσε στα διάφορα σπίτια να αγιάσει δοκίμαζε για μεζέ μια «περουνιά». Την επόμενη μέρα από το γνωστό πάρκο της βάφτισης που έχει στηθεί με πολύ τέχνη στην προκυμαία θα πέσει ο σταυρός στη θάλασσα για να αγιαστούν τα νερά. Αυτή τη μέρα οι νουνοί θα μοιράσουν κι άλλα δώρα στους «αναδεξιμιούς» τους μαζί με το μεγάλο ψωμί που θα κοπεί το μεσημέρι στο τραπέζι. Το ψωμί της ημέρας είναι η λεγόμενη «Φωτίτσα», στρογγυλό με σταυρό στη μέση κι αμύγδαλα.

Και στα χρόνια του Λασκαράτου είναι γνωστά και τα τρία ψωμιά των Εορτών, όπως φαίνεται από το ποίημά του «Το Ληξούρι εις τους 1836»:

Δεν ειν’ κι εκείνοι Χριστιανοί Ρωμαίοι;
δεν κάνουνε τα ίδια Χριστόψωμα;
Του Φωτώνε δεν κάνουν τσι φωτίτσες,
και τ’ Άη – Βασιλειού τσι βασιλίτσες;

Από όλα τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κάποια φαγητά που παραδοσιακά συνηθίζονταν να βρίσκονται στα τραπέζια των κεφαλονιτών κατά τις μέρες των γιορτών, έχουν ξεχαστεί ή έχουν αντικατασταθεί από νέα και ξενόφερτα. Όμως είναι ωραίο να γνωρίζουμε ποια έθιμα και φαγητά είναι παραδοσιακά, καθώς και την προέλευσή τους, τη σημασία και τον συμβολισμό τους, ώστε να αναθεωρήσουμε την άποψή μας για κάποια έθιμα και διατροφικές συνήθειες των ημερών που μπορεί να μας φαινόντουσαν ακατανόητες ή ίσως να μην είχαμε προβληματιστεί πιο πριν για το λόγο που έχουν καθιερωθεί. Αυτές οι μέρες είναι κατάλληλες για να βρεθούμε μέσα σε ένα ζεστό γιορτινό κλίμα κοντά στα αγαπημένα μας πρόσωπα που μπορεί να βρίσκονται καθημερινά κοντά μας, αλλά να μην έχουμε την ευκαιρία να τα επισκεφτούμε ή να συναντήσουμε συγγενείς και φίλους από μακριά που έρχονται διακοπές. Ο καλύτερος χώρος για να τους συναντήσουμε είναι γύρω από ένα τραπέζι που έχει στρωθεί με πολύ αγάπη από τον οικοδεσπότη για τους συνδαιτυμόνες. Και εκεί θα ακουστούν οι πιο απλές και συνηθισμένες ευχές, που όμως είναι πολύ σημαντικές για το ξεκίνημα του νέου χρόνου: Χρόνια Πολλά, Καλή Χρονιά με υγεία και ευτυχία σε όλους!

Κείμενα – Παρουσίαση: Χαρά Καλογηράτου
Φιλόλογος