Τα δωρικά χαρακτηριστικά σύμβολα ζωής της Βάσως Κατράκη

Η Βάσω Κατράκη γεννήθηκε το 1914 στο Αιτωλικό. Φοίτησε στην ΑΣΚΤ με καθηγητές τον Κωνσταντίνο Παρθένη στη ζωγραφική και τον Γιάννη Κεφαλληνό στη χαρακτική. Αποφοίτησε το 1940 και τον επόμενο χρόνο παντρεύτηκε τον Γιώργο Κατράκη. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, τόσο η ίδια όσο και ο σύζυγός της εντάχθηκαν στο ΕΑΜ. Τα πρώτα της χαρακτικά ήταν εύσημα, αφίσες, κάρτες, προκηρύξεις και ψηφοδέλτια για τις ανάγκες της αντίστασης. Tο 1945 ξυλογραφίες της συμπεριλήφθηκαν στο λεύκωμα «Θυσιαστήριο της λευτεριάς». Το 1955 πραγματοποίησε την πρώτη της ατομική έκθεση. Το 1958 τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο χαρακτικής στη Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας καθώς και με το βραβείο Premium στη Μπιενάλε του Λουγκάνο. Το 1966 παρουσιάστηκαν στην Μπιενάλε της Βενετίας κορυφαίες χαρακτικές συνθέσεις της με Ίκαρους σε πτώση, καβαλάρηδες, είδωλα της Ηλέκτρας και της Αντιγόνης και της απονεμήθηκε  το διεθνές βραβείο λιθογραφίας Tamarint. Την 21η Απρίλη 1967, πρώτη μέρα του χουντικού πραξικοπήματος, την συνέλαβαν και την εξόρισαν στη Γυάρο. Εκεί ζωγράφιζε με μαρκαδόρο τα βότσαλα που έβρισκε στο ξερονήσι. Με τα έργα αυτά έκανε έκθεση, όταν ένα χρόνο μετά απελευθερώθηκε μετά από διεθνείς πιέσεις, στο Πνευματικό-Καλλιτεχνικό Κέντρο «Ώρα» του Ασαντούρ  Μπαχαριάν. Το 1976 τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο της Intergrafik σε διεθνή έκθεση γραφικών τεχνών στην Λειψία της τότε Ανατολικής Γερμανίας. Ήταν μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος (ΕΕΤΕ) και υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Ένωσης Ελλήνων Χαρακτών. Αποβίωσε το 1988.

Η Βάσω Κατράκη δημιούργησε εμβληματικά χαρακτικά χρησιμοποιώντας τον ψαμμίτη, ένα υλικό που λίγοι χαράκτες έχουν δουλέψει, γεγονός που της προσέδωσε διεθνή φήμη. Η χαρακτική της συνδυάζει την προσήλωσή της στην πραγματικότητα με αγωνιστική ιδεολογική πρόθεση και έμφαση στα εξπρεσιονιστικά στοιχεία. Η ίδια έλεγε: «Δε θέλω παρά να εκφράσω την αγάπη και τον ενθουσιασμό μου προς τη ζωή. Κάθε στιγμή που μου ανήκει δεν θα ήθελα να είναι παρά ένας χαιρετισμός προς αυτήν. Να εκφράσω την αγάπη μου προς τον άνθρωπο και τη δικιά του ζωή, με τις χαρές, τα βάσανα και το μόχθο της. Προσπαθώ να εκφραστώ με τον πιο σαφή τρόπο. Δε διαλέγω ορισμένα θέματα, μα βιώματα. Και αυτά μπορεί να έρχονται, είτε από τη χώρα που ζεις, είτε απέξω, φτάνει να είναι ανθρώπινα». Με το έργο της σημάδεψε την διεθνή χαρακτική δημιουργία. Με πνοή πάντα νεανική και κοινωνικά μαχητική, πρόσφερε και στην Τέχνη και στην Ελλάδα, μέσα από τις γραμμές του λαϊκού κινήματος. Τα «αντρίκεια χέρια της», χάραξαν επί δεκαετίες, μορφές και δρόμους. Ήθελε να έρθει σε  πληρέστερη επικοινωνία με τους ανθρώπους, να μιλήσει με τη γλώσσα τους. Αυτό ήταν κατά τη γνώμη της η πιο μεγάλη καταξίωση ενός καλλιτέχνη.  Αγωνίστηκε με την τέχνη της χωρίς να υπολογίζει κινδύνους. «Κάναμε αντίσταση με τα πινέλα και τα καλέμια» δήλωνε, «Η κατοχή με έκανε χαράκτρια». Η Βάσω Κατράκη  μετέφερε στην πέτρα όλα τα θεμελιώδη θέματα, το ιδεώδες της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειάς. Σπαράγματα μνήμης, θρήνοι και ελεγεία ως η «κορυφαία ερμηνεύτρια της ανθρώπινης τραγωδίας». Η ίδια ανέφερε: «Διερευνώντας τους παραδοσιακούς τρόπους χάραξης πάνω στα καθιερωμένα υλικά, όπως στο όρθιο και στο πλάγιο ξύλο, στο χαλκό κλπ., ένιωσα σιγά σιγά να εξαντλούνται οι εκφραστικοί τρόποι που ταίριαζαν στην ιδιοσυγκρασία μου. Στην περιπλάνηση των αναζητήσεών μου για το υλικό που θα εκπλήρωνε τις εκφραστικές μου ανάγκες, στάθηκα στον ψαμμίτη λίθο, που με την αδρή του επιφάνεια και την αδιερεύνητη περιοχή του, μου άνοιξε το δρόμο για τα μεγάλα σχήματα και στη βαθιά κι ελεύθερη χειρονομία. Η επαφή μου με την τραχιά αυτή κρητική πέτρα με οδήγησε και στην αναζήτηση καινούριων εργαλείων».

Προς τιμήν της ιδρύθηκε το 2006 το Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών και Μουσείο «Βάσω Κατράκη» στην πατρίδα της, το Αιτωλικό Αιτωλοακαρνανίας, με όλα τα έργα της που είχε κληροδοτήσει στο γενέθλιο τόπο της. Δυστυχώς σήμερα ένα μεγάλο μέρος του έργου της σπουδαίας χαράκτριας έχει υποστεί σοβαρότατες φθορές από την σκόνη, τα έντομα και την υγρασία, ενώ καμία μέριμνα δεν υπάρχει για την συντήρηση, την αποκατάσταση και την εξασφάλιση κατάλληλων συνθηκών φύλαξης και έκθεσής τους στο συγκεκριμένο χώρο, που ξεκίνησε την λειτουργία του με αισιοδοξία για ποιοτικές εκδηλώσεις και επισκεψιμότητα πανταχόθεν. H κατάσταση του μουσείου όμως έχει σημαδευτεί αρνητικά από την αδιαφορία του κράτους και την σταδιακή εγκατάλειψη του από τις δημοτικές αρχές του Δήμου Μεσολογγίου. Το πατρικό της σπίτι, που βρίσκεται επίσης στο Αιτωλικό  δεν έχει ικανούς πόρους, ώστε να αντισταθεί στο πέρασμα των χρόνων. Παρότι έχει χαρακτηρισθεί διατηρητέο μνημείο, η πολιτεία δεν βοήθησε, παρά τις μελέτες που είχαν κατατεθεί για την ανάδειξη του. Εκεί η μεγάλη χαράκτρια έζησε τα παιδικά της χρόνια, με τους γονείς και τα τέσσερα αδέρφια της. Εκεί, στα μαθητικά της τετράδια ζωγράφισε τα πρώτα της σχέδια με μορφές και εμπνεύστηκε τις πρώτες έγχρωμες  ξυλογραφίες  με τις ανταύγειες της θρυλικής λιμνοθάλασσας και τις φιγούρες των ανθρώπων του καθημερινού μόχθου.  

Πρωτοείδα χαρακτικά έργα και πολιτικές αφίσες της Κατράκη όταν ήμουν φοιτητής και αμέσως μου εντυπώθηκε η δυναμική γραφή της, που παρακολούθησα το μεγάλο φάσμα της στη συνέχεια σε πολλές ομαδικές εκθέσεις από το 1981 και μετά. Την γνώρισα to 1986 στην γκαλερί Dada που ερχόταν πάντα διακριτικά μαζί με την φίλη της, ιστορικό τέχνης, τεχνοκριτικό και ποιήτρια Ελένη Βακαλό, ιδιαίτερα όταν παρουσιάζαμε εκθέσεις δασκάλων ή αποφοίτων της Σχολής Βακαλό. Αργότερα απέκτησα σειρά χαρακτικών της έργων, τα οποία ανήκουν σήμερα στη συλλογή της Σύγχρονης Πινακοθήκης Villa «Ροδόπη» στο Αργοστόλι και κατά καιρούς έχουν εκτεθεί σε θεματικές ομαδικές εκθέσεις καθώς και στα πλαίσια του 39ου Φεστιβάλ ΚΝΕ-Οδηγητή στον Κήπο του Νάπιερ στο Αργοστόλι.

Διατρέχοντας το ευρύτατο αισθητικό φάσμα της πολιτικής και ιδεολογικής της μαρτυρίας η Βάσω Κατράκη οπτικοποίησε με συνέπεια τις τάσεις του εσωτερικού της ψυχισμού και της ακατάπαυστης εικαστικής άσκησης της, που εμπεριέχει την μακραίωνη ομορφιά και λιτότητα της αρχαικής, της κλασικής, της βυζαντινής και της λαικής μεταβυζαντινής εικονογραφίας, με νέες τεχνικές χειροποίητης εκτύπωσης. Ξυλογραφίες και χαρακτικά σε πέτρα, σχέδια, ζωγραφισμένα βότσαλα, φωτογραφίες καθώς και άλλα αντιπροσωπευτικά έργα της παρουσιάστηκαν σε αναδρομική έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης το 2011. Ο τρόπος με τον οποίο η ψυχοσύνθεση της αντανακλά και χαράζει την δύναμη της τέχνης της εντυπωσιάζει διαχρονικά και αναμοχλεύει την συνείδηση. Στα έργα της κυριάρχησαν τα πρόσωπα της καθημερινής ζωής, τα ανθρωπιστικά μηνύματα των λαικών αγώνων, οι ιδεολογικές αξίες και οι εκφραστικές φόρμες της. 

Κώστας Ευαγγελάτος

Ζωγράφος, λογοτέχνης, θεωρητικός της τέχνης.

(Το κείμενο πρωτοδημοσιεύθηκε στο ένθετο Art and Business της εφημ. ΑΞΙΑ)