Αλέξανδρος Μοντεσάντος (1898 – 1965) – Ποιητής

Ο Αλέξανδρος Μοντεσάντος γεννήθηκε το 1898 στο Αργοστόλι και πέθανε, έγκλειστος στο Δημόσιο ψυχιατρείο στο Δαφνί, το 1965. Ήταν το τριτότοκο παιδί του Παναγή Αλεξάνδρου Μοντεσάντου και της Ουρανίας Γεωργίου Καππάτου. Του Αλέξανδρου προηγήθηκαν δύο αδελφές, η Φρόνηση (1895) και η Ιωάννα (1897).

Από μια διαφήμιση στο «Ζιζάνιο» Αθήναι (7 Απριλίου 1916), όπου συνιστάται στους «διερχόμενους εντεύθεν συμπολίτες» το κουρείο του Παναγή Μοντεσάντου, οδός Πανεπιστημίου 55, συνάγεται ότι ο πατέρας του, που ήταν κουρέας, μετοίκησε στην Αθήνα. Εκείνη τη χρονιά; Πριν; Κανείς δεν γνωρίζει. Πάντως εκείνη είναι η χρονιά που πρωτομπαρκάρησε σαν δόκιμος πλοίαρχος ο Αλέξανδρος Μοντεσάντος από τον Πειραιά, με το πλοίο «ΜΕΝΤΩΡ», 1944 κ.ο.χ. (κόρων ολικής χωρητικότητας). Πόσα χρόνια έμεινε στη θάλασσα; Σύμφωνα με τη χρονολογία εισόδου του στο Δαφνί (1958), έμεινε 42 χρόνια. Σύμφωνα με τα στοιχεία θαλάσσιας υπηρεσίας του ΥΕΝ, μετά το 1948 δεν καταχωρήθηκε άλλη υπηρεσία. Πότε σταμάτησε να μπαρκάρει, το 48; ή το 58; 

Η πιθανότερη χρονολογία είναι η δεύτερη, και θα επανέλθουμε σ’ αυτό. Με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε ότι μπάρκαρε ίσαμε το 1953. Αυτό συνάγεται από την ημερομηνία που συνοδεύει το ποίημα «Ουράκας», αφιερωμένο στη μητέρα του: «

ΒΙΣΚΑΪΚΟΣ» 

Με αστραπόβροντα και στρίγγλιο φυσομάνι του Γαρμπή, πασεντζέρικο της Μπώρμας τρισπελώριο άσπρο βαπόρι, σαν καβάτζαρε τον Ρόκα ‘πα στις Σκύλες ρίχνει πλώρη, και με φόρτε σκαμπανέβα στην Μπισκάγια πια έχει μπει. 

Μα από τα έγκατά του ο κόρφος όπως έχει αφηνιαστεί, με τα βάραθρα που ανοίγει στ’ άγρια, ξορκισμένα μέρη, βολοδέρνει όλο το τσούρμο ξεψυχούν οι πασεντζέροι και το πλεούμενο μουντάρει από καρίνα ως κουπαστή. Τριακόσια εξήντα μίλια περαντζάδα κοντινή, μα όσες μέρες στο ουραγκάνι κόντρα νάχε ορθοπλωρίσει και μακάρι σ’ έρμη σπιάτζα με ζημιές νάχε ποδίσει, πα στις ξέρες τώρα, ο γίγας, θα ‘πρεπε νάχε φανεί. Κι ως κυλούν τα μερονύχτια και το ατρόμητο σκαρί, ρυμουλκά δεν το αγναντέψαν μήτε σε λιμάνι μπήκε, κι όπως ίχνος στον αιθέρα με το σύρμα δεν αφήκε, πάλε ο κόσμος τέτοιο σκάφος του χαμού δεν το θαρρεί. Κι όμως τώρα κάποιο πόρτο πούταν πάντα γελαστό, πασεντζέρους και πραμάτειες άλλο πλιό δεν περιμένει, μα πνιγμένο μες τον πόνο κι όπως μόλις κι’ ανασαίνει, τις παντιέρες του μεσίστιες κατεβάζει στον ιστό… 

Αλέξανδρος Μοντεσάντος 
Από τη συλλογή: «ΟΥΡΑΚΑΣ» 10/11/1953, 

γραμμένο κατά την αφιέρωση, στην Ιαπωνία. Αλλά και η καταχωρημένη υπηρεσία είναι κι αυτή γεμάτη ανακολουθίες. Για παράδειγμα, στο δελτίο στατιστικής του ΥΕΝ (Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας), ο Μοντεσάντος δεν εργάζεται σε κανένα πλοίο από το 1928 ίσαμε το 1932. Αυτήν τη χρονιά, μπαρκάρει με το πλοίο «ΡΙΤΑ ΧΑΝΔΡΗ» μόνο για 19 ημέρες, με λιμάνι ναυτολόγησης τη Σύρο, ως ανθυποπλοίαρχος. Στο προηγούμενο, όμως μπάρκο του με το πλοίο «ΦΡΙΝΤΩΝ», με λιμάνι ναυτολόγησης τον Πειραιά, από 1/11/28 ίσαμε τις 19/11/28 (δούλεψε μόνο 18 μέρες), δεν μπάρκαρε σαν Ανθυποπλοίαρχος αλλά σαν ναύτης. 

Ύστερα από το 1932 που ναυτολογήθηκε μόνο για 18 μέρες, ναυτολογείται το 1945 στη Νέα Υόρκη, με το φορτηγό «ΜΑΙΑΝΔΡΟΣ» ξανά σαν Ανθυποπλοίαρχος. Και η τελευταία καταχώρηση στο δελτίο θαλάσσιας υπηρεσίας του ΥΕΝ, είναι με το πλοίο «Γ. ΓΡΑΤΣΟΣ», από 25-10-48 ίσαμε 29-10-48, δούλεψε δηλαδή μόνο 4 μέρες. Ύστερα τίποτα. Μόνο με ένα πλοίο εμφανίζεται να μπάρκαρε σαν Υποπλοίαρχος: Με το «ΕΡΥΣΣΟΣ», από το λιμάνι της Νεαπόλεως, όπου έμεινε ναυτολογημένος μόνο για 18 ημέρες, από 21-8-21 ίσαμε 8-9-21. Μετά όμως ξαναεμφανίζεται σαν ναύτης σε έξι συνεχείς ναυτολογήσεις. 

Πως ερμηνεύονται αυτά τα κενά και αυτές οι μεταπτώσεις στο ναυτολόγιο του Αλέξανδρου Μοντεσάντου; Μόνο με υποθέσεις μπορούμε να απαντήσουμε αφού δεν υπάρχουν στοιχεία: μπάρκαρε ότι έβρισκε. Ταξίδευε με πλοία υπό ξένη σημαία και αν πλοιάρχεψε ποτέ, αυτό έγινε με ένα τέτοιο πλοίο και δεν εξαγόρασε ποτέ την υπηρεσία. Σε μία ναυτική σταδιοδρομία 42 ετών, εμφανίζονται στο δελτίο καταχώρησης θαλάσσιας υπηρεσίας μόνο 3 χρόνια, 10 μήνες και 27 μέρες. 

Παντρεύτηκε ποτέ; Τι έγιναν οι αδελφές του; Οι γονείς του επέστρεψαν στην Κεφαλονιά; Όλα αυτά παραμένουν ερωτήματα – μυστήρια που, ίσως, να μη διαλευκανθούν ποτέ. Και να, ίσως, γιατί ο δικηγόρος Διονύσιος Βούρβαχης, που βρισκόταν σε επαφή με τον Αλέξανδρο Μοντεσάντο, λέει ότι τον αποκαλούσαν «ο καπετάνιος φάντασμα». 

Η Ποίησή του: 

Ότι έμεινε για μας από τον Αλέξανδρο Μοντεσάντο, είναι μερικές επιστολές του στο Διονύσιο Βούρβαχη και στον ιστορικό Aγγελο – Διονύση Δεμπόνο, μερικές μαρτυρίες ανθρώπων που τον γνώρισαν προσωπικά, όπως οι ποιητές Παναγής Λευκαδίτης και Μάριος Μαρκίδης, και 20 ποιήματα, 14 από τα οποία εκτυπώθηκαν το 1990 από τον εκδοτικό οίκο «ΕΡΑΣΜΟ» του ποιητή Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου, με τον τίτλο BARCO: «MACAO». 

H έκδοση συνοδεύεται από ένα σύντομο προλογικό σημείωμα του εκδότη κι έναν εκτενέστερο επίλογο του ποιητή Μάριου Μαρκίδη. Σ’ αυτόν, ο Μαρκίδης αναφέρεται στη γνωριμία του με το Μοντεσάντο στο Δαφνί, ύστερα από παραίνεση του Παναγή Λευκαδίτη. Δεν το λέει στον επίλογό του, αλλά εκεί ήταν, μάλλον, ασκούμενος. 

Η γνωριμία αυτή έγινε το 1963. Γράφει ο Μαρκίδης: «Ρυπαρός, αξύριστος, με την καμπούρα που αποκτούν με τα χρόνια οι ψηλοί, με την πυτζάμα του ψυχιατρείου, με υποδέχτηκε ευγενικά και ακατάδεκτα, σαν πλοίαρχος ξενωμερίτη και σαν νεαρό ποιητή». 

Σ’ αυτό το απόκοσμο μέρος έζησε τα τελευταία 7 χρόνια της ζωής του ο ποιητής Αλέξανδρος Μοντεσάντος. Από εκεί, όπου ο χρόνος σταματά για του ενοίκους του, πέρασε στον άλλο σταματημένο χρόνο του θανάτου στις 24 Δεκεμβρίου 1965. Όσο ζούσε, πριν σταματήσει γι’ αυτόν ο χρόνος στο Δαφνί, φαίνεται πως είχε κατά νου να γράψει δύο ξεχωριστές ποιητικές συλλογές: μια με τον τίτλο του ομώνυμου ποιήματος «Ουράκας» και μία άλλη με τον τίτλο «28η Οκτωβρίου», τίτλος πάλι άλλου ποιήματος. Έτσι τουλάχιστον λέει ο ίδιος σε σημειώσεις που συνοδεύουν τα χειρόγραφα ποιήματά του. 

Η θεματολογική δομή των ποιημάτων του Μοντεσάντου, μοιάζει με εκείνη του Νίκου Καββαδία της πρώτης ποιητικής συλλογής του «Μαραμπού». Και μοιάζει για δύο κυρίως λόγους: 1ον) Είναι σχεδόν αδύνατο να γράψει κανείς ποίηση ναυτική, έμμετρη και ομοιοκατάληκτη, χωρίς κάπου να θυμίσεις τον πρώτο, τον καινοτόμο, που ήταν ο Καββαδίας. 2ον) Ενώ υπάρχει μία μεγάλη διαφορά από την πρώτη ποιητική συλλογή του Καββαδία με τη δεύτερη, το «Πούσι», όπου η ποίησή του ανοίγει για να εκφράσει με τις προεκτάσεις της περισσότερα πράγματα, κόσμους και συναισθήματα, εκείνη του Μοντεσάντου μένει περισσότερο στην μονοδιάστατη θεματογραφία των «Μαραμπού». 

Η διαφορά είναι ότι ενώ με τα «Μαραμπού» ο Καββαδίας κατάκτησε το Πανελλήνιο το 1933, μετά την έκδοσή τους, ο Μοντεσάντος παραμένει ακόμα άγνωστος. Γιατί μπορεί τα ποιήματα του Μοντεσάντου να μοιάζουν με τα ποιήματα των «Μαραμπού» λόγω της θεματολογικής τους δομής, της ναυτικής ορολογίας και μιας φυσικής επίδρασης που δέχτηκε από τον Καββαδία, αλλά έχουν τη δική τους συναισθηματική φόρτιση, τα δικά τους μέτρα και ρυθμούς και κινούνται μέσα στα δικά τους ποιητικά πλαίσια. 

Παρά την ανισότητα μεταξύ τους, ένα μέρος από αυτά τα ποιήματα έπρεπε να έχουν γίνει γνωστά και να πάρουν την θέση τους μέσα στην Ελληνική θαλασσινή ποίηση. Για παράδειγμα, ενώ το κλίμα θυμίζει Καββαδία, το πλοίο, η θάλασσα, η στιγμή αλλά και η ναυτική ορολογία διαφέρουν. Ο Μοντεσάντος χρησιμοποιεί περισσότερο την ορολογία της γέφυρας. 

Ο Καββαδίας χρησιμοποιεί την ορολογία ολόκληρου του πλοίου, και μέσα από αυτήν αγκαλιάζει και την στεριά, την ιστορία, την ζωγραφική κλπ. Στην ποίησή του κυριαρχεί η γυναίκα σε όλες της τις εμφάνσεις: γυναίκα – μέγαιρα, γυναίκα – μοίρα, γυναίκα – ίνδαλμα, γυναίκα – αγοραία κ.λ.π. Στην ποίηση του Μοντεσάντου εμφανίζεται μόνο σ’ ένα ποίημα, επώνυμη. Είναι η ζωγράφος Ντιάνα Αντωνακάτου. Φυσικά εννοώ τη γυναίκα – σύμβολο που ενεργεί στο ποίημα σαν μια ιδιαίτερη συναισθηματική φόρτιση, γιατί υπάρχουν ακόμα τρεις αναφορές σε γυναίκες, αλλά εντελώς έμμεσες, διακοσμητικές, ουδέτερες. Μία ακόμα γυναικεία παρουσία στην ποίηση του Μοντεσάντου, που θα μπορούσε να έχει ψυχοπαθολογικό ενδιαφέρον, είναι η αφιέρωση του ποιήματος «Ουράκας» στη μητέρα του. Είναι το πιο απόκοσμο, το πιο καταθλιπτικό από όλα τα ποιήματά του. Γιατί αφιερώνεται σ’ εκείνη; ΝΤΙΑΝΑ. Στου ωκεανού την σκληρή – ψυχοφάγα φουρτούνα, εκεί που δεν βρίσκεται – να σωθώ ένα νησί, κι εκεί που των πόθων μου – λέω, «Χάνεται η σκούνα», ψυχοσώστης λιμάνι – ξεπροβάλλεις… Εσύ! 

Το ποίημα κατά πάσα πιθανότητα γράφτηκε στο ψυχιατρείο, γιατί φέρει το ΥΓ: «Αγαπητέ μου Νιόνιο (πρόκειται για τον δικηγόρο Διονύσιο Βούρβαχη, με τον οποίο αλληλογραφούσε από το Δαφνί), το άνω δια την δεσποινίδα Ντιάνα Αντωνακάτου». Το ερωτικό στοιχείο στο ποίημα είναι έντονο, αλλά όχι κυριαρχικό. Το στοιχείο που κυριαρχεί είναι η ερημιά, η απόγνωση. Επίσης, το ίδιο ποίημα υπάρχει χειρόγραφο σ’ ένα άλλο γράμμα στο Βούρβαχη με τον τίτλο «Αγγέλα – Ντιάνα» λοιπόν, άγγελος – σώστης στη φουρτούνα του νου του πλοιάρχου Μοντεσάντου. 

Πρόκειται για στιγμές λογικών αναλαμπών. Σ’ αυτές γράφτηκε το ποίημα. Ο φουρτουνιασμένος ωκεανός είναι συμβολικός. Είναι η άπατη απελπισία που αισθάνεται ο ποιητής σε κάποια στιγμή αυτογνωσίας μέσα στην αθλιότητα του ψυχιατρικού ασύλου που βρίσκεται έγκλειστος. Είναι ο ωκεανός που εκεί έχει κιόλας ναυαγήσει. Η Ντιάνα Αντωνακάτου είναι η ψευδαίσθηση του νησιού, σωτηρίας που δημιουργεί σαν αντίβαρο. Αλλά σωτηρία δεν υπάρχει. Το ναυάγιο είναι οριστικό. Οι δύο τελευταίοι, ελπιδοφόροι στίχοι, δεν τον βγάζουν από τη φουρτούνα της θλίψης, αντίθετα ηχούν σαν μια κούφια ευχή, γιατί το βάρος της κατάθλιψης τους βουλιάζει κι αυτούς. Ο σκοτεινιασμένος νους του μπορεί να ποθεί σωτηρία, αλλά η λογική αναλαμπή του ποιήματος λέει πως είναι ανέφικτη. 

Οι ποιητικές εικόνες είναι εντυπωσιακές: Η φουρτούνα δεν σκοτώνει τον άνθρωπο αλλά την ψυχή και στον ταραγμένο ωκεανό του νου του, όπου χτυπιέται η «σκούνα των πόθων» του, υπάρχει μόνο ερημιά. Ο Ειρηνικός είναι ένα φουρτουνιασμένο χάος απ’ όπου προσπαθεί, αλλά δεν υπάρχει ελπίδα να βγει. 

Σαν μέρος της σημείωσης στο χειρόγραφο ποίημα υπάρχει και η εξής λεζάντα: «Από την συλλογήν: ΟΥΡΑΚΑΣ, πλοίαρχος Αλέξανδρος Μοντεσάντος, Κεφαλλήν». Σχετικά με το «Κεφαλλήν», θέλω να παρατηρήσω πως τόσο ο Μοντεσάντος όσο και ο Καββαδίας, αισθάνονται ιδιαίτερα υπερήφανοι για την καταγωγή τους από το ναυτικό Ιόνιο νησί. Και τόσο ο ένας όσο και ο άλλος χρησιμοποιούν στην ποίησή τους πολλές ιδιωματικές εκφράσεις της Κεφαλονίτικης ντοπιολαλιάς.

Με την παρότρυνση και υπό την αιγίδα του Παγκεφαλληνιακού Σωματείου Ναυτικών «Ο Νίκος Καββαδίας», ετοιμάζεται από τον εκδοτικό οίκο της Αθήνας ΕΚΑΤΗ, μια πολυτελής έκδοση των ποιημάτων του Αλέξανδρου Μοντεσάντου, του αισθαντικού θαλασσινού Αργοστολιώτη ποιητή με το τόσο τραγικό τέλος. Ορισμένα από τα ποιήματά του έχουν μελοποιηθεί από τον επίσης Κεφαλονίτη μουσικό Σωτήρη Δεμπόνο και κυκλοφορούν σε CD με γενικό τίτλο «Ουράκας» (Θεατρικός Οργανισμός Στιγμή, 2000).

Πηγές: η πλειοψηφία των κειμένων προέρχεται από την εφημερίδα του Παγκεφαλληνιακού Σωματείου Ναυτικών «Ο Νίκος Καββαδίας» που εκδίδεται με τίτλο «Θάλασσα».