Η μάσκα του Καρναβαλιού – η περίπτωση της Βενετσιάνικης μάσκας

Η μάσκα είναι σήμα κατατεθέν των Απόκρεων και δε νοείται σε κανένα καρναβάλι να μην έχει τη λειτουργική παρουσία της. Η ιστορία της χάνεται στα βάθη των αιώνων, από τους πρωτόγονους λαούς, έως αυτούς που χάραξαν τα μεγάλα βήματα του πολιτισμού της ανθρωπότητας.

Στην αρχαία Ελλάδα ήταν απαραίτητο αντικείμενο του θεάτρου και όχι μόνο. Στη συνέχεια πέρασε μέσα στα λαϊκά μας λαογραφικά δρώμενα, ιδιαίτερα σε αυτά που είχαν τη ρίζα στα αρχαία μυστήρια.

Η ιστορία του Καρναβαλιού και οι λόγοι που δημιούργησαν τη μάσκα και τα κουστούμια ξεκινά από την απόρροια κοινωνικών συνθηκών. Το 1094 ο δόγης της Βενετίας έδωσε άδεια για τη γιορτή των ψυχών και πάνω σε αυτή την ιδέα δημιουργήθηκε καρναβάλι στην πόλη που έχει τα πολλά κανάλια, έχοντας τις ρίζες του στα ρωμαϊκά Σατουρνάλια και στις γιορτές αφιερωμένες στον Διόνυσο.

Η περίπτωση της Βενετσιάνικης μάσκας εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο, της κοινωνίας της αρχοντικής και θαλασσοκράτειρας Βενετιάς. Η μάσκα ξεκινά να εμφανίζεται στα καρναβάλια σε αυτή την πόλη και στην ευρύτερη περιοχή της κατά το Μεσαίωνα, όταν οι άνθρωποι έτρεμαν να δείξουν τα πραγματικά τους συναισθήματα ή φοβούνταν μήπως και ο θάνατος πέσει βαρύς πάνω στα κεφάλια τους. Στη Βενετιά το έθιμο της μάσκας ερχόταν από πολύ παλιά, πριν το 1400. Κάποιοι κατασκευαστές που πρόβαλαν μετά το 1500 συνειδητοποίησαν ότι η συνέχιση της εθιμικής παρουσίας της μάσκας στο Καρναβάλι είναι αναγκαία και δίνει ταυτότητα.

Οι κατασκευαστές, αφού κατάφεραν να μονιμοποιηθούν, πήραν την απόφαση της παραγωγής της μάσκας και αποφάσισαν ότι έχουν το δικαίωμα οι άνθρωποι μια φορά το χρόνο να εκφράζονται ελεύθερα και να αλλάζουν πρόσωπο ή να παίζουν το δικό τους ρόλο.

Σε αυτή τη περίοδο του βενετσιάνικου καρναβαλιού ορισμένες μάσκες έγιναν πολύ αγαπητές και έμειναν στην ιστορία με διάφορα ονόματα όπως: η Moretta, Larva, Mattacino, Bauta. Υπήρχαν δε, μάσκες που χρησιμοποιήθηκαν σε διάφορα θεατρικά έργα, όπως του Goldoni. Αυτός έγραψε αρκετά έργα, που για το παίξιμο τους ήταν απαραίτητη η μάσκα και τα ανάλογα κουστούμια που τη συνόδευαν. Έτσι γεννήθηκαν θεατρικοί τύποι καρναβαλιού.

Γύρω στα 1436, τον Απρίλιο, οι Masters της Ένωσης των Ζωγράφων ανακοίνωσαν μια σειρά από διατάγματα και συγχρόνως αναδιοργάνωσαν τη συντεχνία. Έτσι, με αυτή την απόφαση και ενέργεια των καλλιτεχνών παρουσιάζεται στη Βενετία το επάγγελμα των maschereri ή mascareri, δηλαδή των ανθρώπων που κατασκεύαζαν μάσκες. Από τότε άρχισε η οργανωμένη κατασκευή της μάσκας στη Βενετία που μάλιστα έγινε προϊόν μεγάλης ζήτησης.

Ανάμεσα στα 1530 – 1600 παρουσιάζεται μέσα στον κατάλογο που διασώθηκε στα αρχεία της Βενετίας και μια γυναίκα επαγγελματίας που κατασκεύαζε μάσκες. Οι Επιγραφοποιοί, που και αυτοί ήταν μέλη της οργάνωσης των καλλιτεχνών – κατασκευαστών της μάσκας, δούλευαν μορφές πάνω σε πεπιεσμένο χαρτί, σε κερωμένους καμβάδες και σε ποικίλα καλούπια, με αποτέλεσμα η τέχνη αυτή να εξαπλωθεί σʼ όλη την Ιταλία.

Βέβαια υπήρχαν και φωνές που αντιστάθηκαν στην κατασκευή της μάσκας, αφού τη θεωρούσαν πως είναι όργανο σατανικό και διαβολικό, δημιουργώντας αρνητικά συναισθήματα και σκέψεις. Βέβαια, όπως σήμερα γνωρίζουμε, η μάσκα και τα βενετσιάνικα κουστούμια είναι καθιερωμένα από τις αρχές του 18ο αιώνα και έχουν στοιχεία από την comedia del’ arte, που μπήκαν στο καρναβάλι. Όλοι δε, ντύνονται αρλεκίνοι, μαρκήσιοι, δόγηδες και Καζανόβες…

Μια προσπάθεια για «ελληνική διακόσμηση της μάσκας»

Ξαφνικά, σε μια προετοιμασία για την οργάνωση του Ληξουριώτικου καρναβαλιού, ως ανάγκη και δημιουργική ενασχόληση με την καλλιτεχνία, η υπογράφουσα το άρθρο τούτο, δημιούργησε μια σειρά από μάσκες, που η διακόσμηση είχε χαρακτήρα ελληνικό. Θέματα από τη μυθολογία και σύμβολα από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική φύση δανείστηκαν για να διακοσμήσουν τις μάσκες και να τους δώσουν ονόματα ελληνικά. Το εγχείρημα πέτυχε και οι μάσκες εκτέθηκαν σε έκθεση που έγινε στο Δημαρχείο του Ληξουρίου το 2001. Το πιο πάνω αναφερόμενο τόλμημα έγινε για να δείξει ότι είναι δυνατό και κατορθωτό να αξιοποιηθεί η παράδοση και να δώσει κάτι νέο, δημιουργικό που να έχει εθνική ταυτότητα.

Το αποτέλεσμα μας δείχνει πέρα από τα σύμβολα, που είναι παρμένα από αρχαία αγγεία και κοσμήματα, ότι τα κεφαλομάντηλα και ο στολισμός είναι ανάλογος στον παραδοσιακό τρόπο ζωής σε γυναίκες πολλών διαμερισμάτων της Ελλάδας.

Κείμενα – Παρουσίαση: Ελένη Κωνστ. Κούτση