Ο φυσικός πλούτος του Δήμου Σάμης

Στα τέλη του περασμένου Δεκεμβρίου ολοκληρώθηκε το Σχέδιο Δράσης της περιβαλλοντικής Μ.Κ.Ο. «Αρχιπέλαγος – περιβάλλον και ανάπτυξη», με τίτλο «Προστασία του φυσικού πλούτου του Δήμου Σάμης μέσω ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης» που χρηματοδοτήθηκε κατά 80% από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και κατά 20% από Εθνικούς Πόρους. Στις δραστηριότητες περιλαμβάνονται η δημιουργία ενός φυλλαδίου σε τρεις γλώσσες και η δημιουργία σχετικής ιστοσελίδας με έμφαση σε λεπτομέρειες άγνωστες στο ευρύ κοινό.

Εδώ παρουσιάζουμε κάποια αποσπάσματα από την δουλειά αυτή, εμπλουτισμένα με περισσότερες λεπτομέρειες, καθώς και αδημοσίευτο φωτογραφικό υλικό της Χαρίκλειας Ψιλοπούλου – Καβαλλιεράτου.

Γενικά

Ο Δήμος Σάμης, στα ανατολικά της Κεφαλονιάς, έχει έκταση 129.326 στρέμματα και 2.297 κατοίκους. Η Σάμη, πρωτεύουσα του Δήμου, στο μυχό του προστατευμένου κόλπου της Σάμης, είναι το σημαντικότερο λιμάνι του Νομού Κεφαλονιάς και Ιθάκης – ή και του Ιονίου ολόκληρου. Η έκταση του Δήμου Σάμης περιλαμβάνει όλη τη γκάμα: από την ακτογραμμή με τις φιλόξενες παραλίες και την εύφορη πεδιάδα με άφθονα νερά, ως τις κοιλάδες με ποταμάκια και λίμνες και μέχρι την ψηλότερη κορυφή του Αίνου. 

Το μοναδικό, τουλάχιστον για την Ελλάδα, γεωλογικό φαινόμενο με τα πολυάριθμα σπήλαια και σπηλαιοβάραθρα είναι ακόμη ένα ιδιαίτερα αξιόλογο στοιχείο φυσικού πλούτ ου. Ωστόσο, σημαντικά στοιχεία του εξαιρετικού φυσικού πλούτου της περιοχής δεν έχουν προβληθεί αρκετά. Είναι άγνωστο στο ευρύ κοινό για παράδειγμα ότι η Κεφαλληνιακή ελάτη υπάρχει σε όλη τη νότιο και κεντρική Ελλάδα – ωστόσο μόνο στον Αίνο βρίσκουμε την καθαρή μορφή του είδους χωρίς υβριδισμούς με άλλα είδη ελάτης, λόγω της απομόνωσής του από την ηπειρωτική Ελλάδα. Λίγοι ξέρουν ότι στον Αίνο υπάρχουν τουλάχιστον 40 διαφορετικά είδη ορχιδέας. 

Είναι εξίσου άγνωστο στο ευρύ κοινό ότι τα λεγόμενα «φύκια», η ποσειδωνία όπως λέγονται και υπάρχουν μόνο στη Μεσόγειο, δεν είναι κατώτερα φυτά όπως τα «φύκη» (τα «χορτάρια» όπως λέμε). Είναι κανονικά φυτά που δημιουργούν ολόκληρα υποθαλάσσια λιβάδια και την άνοιξη βγάζουν άνθη και σπόρους μέσα στο νερό. Και το γεγονός ότι υπάρχει ειδική πανίδα που έχει προσαρμοστεί στη ζωή στα βάθη της γης μέσα στα σπήλαια όπως ένα είδος ακρίδας, της οποίας τα φτερά έχουν ατροφήσει εντελώς μια και δεν τα χρειάζεται, πολύ λίγοι το γνωρίζουν.

Βουνά, λόφοι και λιβάδια

Ο Αίνος είναι το ψηλότερο βουνό του Ιονίου (1.628 μέτρα) και δεσπόζει στα δυτικά. Απέναντι, στα ανατολικά, οι κορυφές του Αυγού και της Κόκκινης Ράχης ορθώνονται στα περίπου 1.000 μέτρα υψόμετρο. Στη μέση των βουνών βλέπουμε τη λίμνη Άβυθο στην κοιλάδα με παρθένα σχεδόν φύση, όπου στο ποταμάκι είχε βρεθεί από εμάς ένα είδος γαρίδας του γλυκού νερού που ζει σε καθαρά και γάργαρα νερά. Η Άβυθος ή Άκωλη ονομάστηκε έτσι επειδή λεγόταν ότι δεν έχει πυθμένα, πράγμα όμως που δεν ευσταθεί όπως ανακάλυψαν Γερμανοί γεωλόγοι στις αρχές της δεκαετίας του ’70 που είχαν γυρίσει ένα ερασιτεχνικό φιλμ στις λίμνες της Σάμης.

Ο Αίνος καλύπτεται από πυκνό δάσος Κεφαλληνιακής ελάτης με κράταιγους και άλλα δένδρα στα ξέφωτα και στις παρυφές. Η έκτασή του σήμερα είναι το ¼ της αρχικής έκτασης: οι Ενετοί, οι Άγγλοι, αλλά και οι κάτοικοι χρησιμοποίησαν πολύ το έλατο στα καράβια και στις οικοδομές και οι πυρκαγιές κατέστρεψαν κατά καιρούς μεγάλα τμήματα του δάσους. Οι κορυφές του Αίνου και το γειτονικό Ρούδι έχουν ανακηρυχθεί από το 1962 Εθνικός Δρυμός για να προστατευτεί το ελατοδάσος και η σπάνια χλωρίδα και πανίδα του στο σχεδόν αλπικό αυτό περιβάλλον που καλύπτεται με χιόνι ως το Μάιο. Το 2003 συστάθηκε ο Φορέας Διαχείρισης του Δρυμού ως το υπεύθυνο όργανο φύλαξης, ενημέρωσης, έρευνας, ανάδειξης δραστηριοτήτων αναψυχής, κλπ. Τα στελέχη του Φορέα έχουν προχωρήσει πολύ στην μελέτη της ιδιαίτερης χλωρίδας και της πανίδας του Δρυμού.

Λόγω της απομόνωσης από την υπόλοιπη Ελλάδα όπως αναφέραμε, έχουν εξελιχθεί στον Αίνο κάποια είδη φυτών που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο όπως ο αγριοπανσές. Το ίδιο συμβαίνει και με ένα έντομο που βρέθηκε από έναν Αυστριακό εντομολόγο. Κάποια άλλα φυτά του Αίνου όπως ο άσπρος κρόκος φύονται αποκλειστικά και μόνο στην Ελλάδα. Το φθινόπωρο βρίσκουμε και ένα είδος θυμαριού που υπάρχει μονάχα στο Ιόνιο (ενδημικό Ιονίου) και ένα σωρό μανιτάρια που δεν έχουν μελετηθεί ακόμα, αλλά η ποικιλία τους είναι μεγάλη. Έχουμε καταγράψει τουλάχιστον 40 είδη πουλιών: αετοί, γεράκια, γύπες, μικροπούλια και πολλά μεταναστευτικά πουλιά που κάνουν εδώ μια στάση. Είναι το μοναδικό νησί της Μεσογείου όπου ζουν δρυοκολάπτες που είναι καθαρά κεντροευρωπαικά είδη. Χελώνες, τα «φιδάκια της Παναγίας» (φωτο 9), μικρά τρωκτικά που σκάβουν λαγούμια στη γη όπως οι τυφλοπόντικες, ασβοί και άλλα ζώα συμπληρώνουν την εικόνα.

Πιο χαμηλά, εκεί όπου οι συνθήκες είναι πια μεσογειακές, πλαγιές και λόφοι καλύπτονται από πυκνή «μεσογειακή μακία» που δημιουργεί ένα αδιαπέραστο σύμπλεγμα μέχρι τη θάλασσα, όπως στην Αντίσαμο. Σκοίνα, πουρνάρια, σπάρτα, κουμαριές και αγριοκουμαριές, μυρτιές και ψηλά ρείκια με λευκά άνθη την άνοιξη -χαρακτηριστικά στον δρόμο προς Αντίσαμο- έχουν αντικαταστήσει τα δάση που κάλυπταν τα παράλια της Μεσογείου πριν ο άνθρωπος τα εξαφανίσει με τη γεωργία, τη βόσκηση και, τελευταία, με την οικοπεδοποίηση και την άναρχη ανοικοδόμηση.

Εκεί που η ανθρώπινη επέμβαση είναι πρόσφατη ή συνεχίζεται κατά διαστήματα (φωτιές, βόσκηση, κλπ.) η βλάστηση αποτελείται από χαμηλούς, συχνά αρωματικούς θάμνους, όπως φασκόμηλο, θυμάρι, λαδανιές και χαμηλά ρείκια που ανθίζουν το φθινόπωρο με μικρά ρόδινα λουλουδάκια που λέγονται «φρύγανα». Τα πουρνάρια ανάμεσα, καταφαγωμένα από τα ζώα, μένουν χαμηλοί θάμνοι με παράξενα σχήματα. Πολλά μεταναστευτικά πουλιά σταματούν για ανάπαυση στα λιβάδια και τα χωράφια ενώ γεράκια, κουκουβάγιες και διάφορα μικροπούλια είναι μόνιμοι κάτοικοι. Λαγοί, σαύρες, πετροκούναβα και άλλα ζώα ζουν εδώ μαζί με διάφορα μικρά θηλαστικά που μοιάζουν αρκετά με ποντίκια, ανήκουν ωστόσο σε άλλο είδος.

Αλλά και τα φρύγανα δεν μπορούν να επιβιώσουν αν η φωτιά και η εντατική βόσκηση συνεχιστεί: τότε επικρατεί πλέον η αφάνα (στουβιά), ενδεικτικό είδος για αυτό το τελευταίο στάδιο υποβάθμισης πριν την ερημοποίηση. Σε αυτό το στάδιο πια, το έδαφος ξεπλένεται από τη βροχή και καταλήγει στην θάλασσα με την πρώτη μπόρα αφήνοντας τις πέτρες και τα βράχια γυμνά και άγονα.

H θάλασσα

Η θάλασσα εκτείνεται ως την αντικρινή ηπειρωτική Ελλάδα χωρίς τα μεγάλα βάθη του ανοιχτού Ιονίου. Η ακτογραμμή είναι αρκετά ομαλή, με ειδυλλιακούς κολπίσκους στρωμένους με βότσαλο – μόνο στη μαγευτική Αντίσαμο βρίσκουμε παραλία με άμμο . Στις ακτές θα βρούμε κρίταμα που γίνονται θαυμάσια σαλάτα κι ένα λευκό λουλουδάκι που ανθίζει στα βράχια με τις πρώτες βροχές και υπάρχει μονάχα στο Ιόνιο. Με ήσυχη θάλασσα διακρίνονται οι χαρακτηριστικές σκούρες περιοχές στο βυθό.Με τη μάσκα θα δούμε καταπράσινα λιβάδια γεμάτα ζωή: χταπόδια, πίννες που όλο και λιγοστεύουν, ψάρια (φωτο 15) και χίλιοι δυο άλλοι οργανισμοί όπως οι ιππόκαμποι, βρίσκουν εδώ καταφύγιο, τροφή και τόπο αναπαραγωγής. Τα λιβάδια της ποσειδωνίας συγκαταλέγονται στα πιο παραγωγικά οικοσυστήματα της γης. Έχοντας μειωθεί δραματικά στη Δυτική Μεσόγειο, προστατεύονται πια από την κοινοτική και εθνική νομοθεσία.

Στα βράχια και στις πέτρες βλέπουμε μια πανδαισία από μορφές και χρώματα: από διάφορα κατώτερα φυτά, τα «φύκη», πεταλίδες, καβούρια και αστερίες στα ρηχά μέχρι μικρά κοράλλια, σφουγγάρια και διάφορα ψάρια στα βαθιά. Ο γυμνός αμμώδης βυθός μοιάζει χωρίς ζωή. Μόνο κοκκινωπά μπαρμπούνια και γαρίδες ψάχνουν με τα μουστάκια τους για τροφή. Με μια πιο προσεκτική ματιά όμως θα βρούμε χτένια, κυδώνια και γλώσσες καλά κρυμμένα μέσα στην άμμο για να μη δίνουν στόχο στους θηρευτές τους.

Στο νερό κολυμπούν ή ταξιδεύουν με το ρεύμα από τα πιο μικροσκοπικά θαλάσσια όντα, το πλαγκτόν, μέχρι τα ψάρια, τις φανταχτερές μέδουσες και θαλάσσιες χελώνες . Με λίγη τύχη μπορεί να δούμε και τον «αργοναύτη», ένα είδος χταποδιού που φτιάχνει ένα λεπτεπίλεπτο λευκό περίβλημα σαν καΐκι και αρμενίζει. Η πιο σπάνια φώκια του κόσμου, η μεσογειακή φώκια που ζει στο Ιόνιο, είναι κι αυτή από τους επισκέπτες που τυχαίνει να συναντήσουμε. Στα ανοιχτά ταξιδεύουν συχνά ξιφίες, τόννοι, θαλάσσιες και δελφίνια – το σκουρόχρωμο ρινοδέλφινο, το πιο συχνό, το λεγόμενο «κοινό» δελφίνι που ωστόσο είναι πια πολύ σπάνιο ή το ζωνοδέλφινο. Αλλά και μεγάλα θαλάσσια θηλαστικά τυχαίνει να περάσουν. Εκτός από συνολικά 4 είδη δελφινιών, έχουμε καταγράψει μέχρι τώρα και 5 διαφορετικά είδη μεγαλύτερων θαλάσσιων θηλαστικών στο κεντρικό Ιόνιο. Το Μάιο του 2008 βρέθηκε νεκρή μια πτεροφάλαινα 15 μέτρων έξω από τη Σάμη – η δεύτερη μεγαλύτερη φάλαινα του κόσμου! 

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι στην Κεφαλονιά και Ιθάκη υπάρχουν τρεις θαλάσσιες περιοχές NATURA, δηλαδή οικολογικά σημαντικές περιοχές για ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η θάλασσα της Σάμης δεν είναι στις NATURA, ωστόσο τα νερά είναι ενιαία και τα πλάσματα της θάλασσας ταξιδεύουν παντού. Το ίδιο ισχύει και για κάποια απειλούμενα θαλασσοπούλια όπως η αλκυόνη και οι αρτέμηδες που μπορεί να συναντήσουμε.

Το ανωτέρω Σχέδιο Δράσης εντάσσεται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ & ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ» του Υπουργείου Απασχόλησης & Κοινωνικής Προστασίας, Μέτρο 6 «Δράσεις ενίσχυσης της απασχόλησης ανέργων με την ενεργό συμμετοχή των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων». Περισσότερες λεπτομέρειες μπορούν οι ενδιαφερόμενοι να βρουν στην ιστοσελίδα μας (www.archipelagos-greece.org) ή στην ιστοσελίδα του Δήμου Σάμης (www.sami.gr).

Κείμενα – Παρουσίαση: Αλίκη Πάνου 
Βιολόγος – Περιβαλλοντολόγος