Τα «άθλα επί Πατρόκλω» της Ιλιάδας αίρουν τον προηγούμενο φόνο και οπωσδήποτε…

Το παρακάτω άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ και γράφτηκε ειδικά για το Συνέδριο από τον καθηγητή κ. Δ. Μαρωνίτη ο οποίος είναι και Πρόεδρος του Κέντρου Οδυσσειακών Σπυδών.

Αλλιώς Απόλογος. Οπως τον άνοιξε και τον έκλεισε ο Οδυσσέας σε τέσσερις ραψωδίες της Οδύσσειας. Μιλώντας στον Αλκίνοο και στην Αρήτη, που τρεις ημέρες τον εξένισαν, προτού τον γυρίσουν με μαγικό καράβι στο νησί του. Διηγώντας πάθη του νου και του κορμιού, που κράτησαν δέκα ολόκληρα χρόνια. Δικά του πάθη, που επέζησε. Των εταίρων του, που αφανίστηκαν. Κι έτσι μας έμαθε τι πάει να πει διήγηση, όταν περνά ανάμεσα στον πόνο και στον πόθο, στη σωτηρία και στον χαλασμό, στη δόξα και στην καταφρόνια. Το ομολογεί ο ίδιος ο Οδυσσέας, όταν πιέζεται από τον Αλκίνοο να φανερώσει το ποιος είναι. Να πει γιατί τον σπάραξε ο Δημόδοκος με την ιστορία του δούρειου ίππου, που ο ίδιος ζήτησε να την ακούσει. Και τότε επιτέλους φανερώνεται: όνομα, πατρώνυμο, πατρίδα. Αντιγράφω και αντιγράφομαι:

Εσένα όμως η ψυχή σου ορμήθηκε να μάθεις τις βαριές μου / συμφορές, για να με κάνεις πιο πολύ να οδύρομαι και να στενάζω. / Τι πρώτο αλήθεια να σου πω, τι τελευταίο ν’ αφήσω, / εμένα που με βάρυναν με τόσα βάσανα οι επουράνιοι θεοί; / Τώρα θα ομολογήσω πρώτο το όνομά μου, να το κατέχετε / κι εσείς, κι εγώ στο μέλλον, αν τη μοίρα μου / ξεφύγω, να μείνω ο φίλος σας, κι ας κατοικώ / τόσο μακριά το σπιτικό μου. / Είμαι λοιπόν ο Οδυσσέας, γιος του Λαέρτη, όλοι καλά με ξέρουν / για τους δόλους μου, η φήμη μου έχει φτάσει ψηλά στον ουρανό. / Πατρίδα μου η Ιθάκη, που τη γνωρίζεις εύκολα· στη μέση της / υψώνεται βουνό, το Νήριτο περήφανο, ο άνεμος κλονίζει / τα φυλλώματά του. Τριγύρω κατοικούνται κι άλλα / πολλά νησιά, πολύ κοντά το ένα στο άλλο: / Δουλίχιο και Σάμη, η δασωμένη Ζάκυνθος. / Αν είναι χαμηλή η Ιθάκη, βρίσκεται όμως πιο ψηλά / στην αλμυρή τη θάλασσα και προς τη δύση – τα άλλα νησιά, / μακραίνοντας, κοιτούν τον ήλιο το ξημέρωμα. / Τραχιά κι όμως καλή, τρέφει τα παλικάρια της λαμπρά. / Εγώ δεν ξέρω να ‘χω δει κάτι γλυκύτερο απ’ τη γη της.

Αυτή είναι η πρώτη, η πραγματική, ποιητική και πρωτοπρόσωπη, ταυτότητα της Ιθάκης, όπως καλά την ξέρουν όσοι κατοίκησαν και κατοικούν το Θιάκι. Κι ας το παίζουν κάποιοι γείτονες λοταρία. Φιλόξενη η Ιθάκη, μας υποδέχτηκε κι εμάς για πολλοστή φορά (δέκατη για την ακρίβεια), φιλοξενώντας το I’ Διεθνές Συνέδριο, που σήμερα αποτελειώνει, γυρεύοντας τον απολογισμό που υποσχεθήκαμε. Αβολη υπόσχεση και μάλλον ακατόρθωτη, αν είναι να εξαντληθούν όλοι οι εισηγητές και όλες οι εισηγήσεις, που μίλησαν και που ακούστηκαν τρεις μέρες. Αντ’ αυτού υπογραμμίζεται εφεξής και σχολιάζεται σύντομα, ως κοινός παρονομαστής, ο ισχυρότερος συντελεστής, που φαίνεται να ορίζει στη βάση τους τα ομηρικά άθλα και έπαθλα. Ο λόγος για το αντιθετικό ζεύγος πόλεμος και ειρήνη. Αντίπαλοι όροι που μοιράζονται ανάμεσα στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια, καθώς το επεσήμαναν κάμποσοι ομιλητές του συνεδρίου.

Να θυμίσω πρώτα ότι οι ομηρικοί άθλοι και τα ομηρικά έπαθλα στο σύνολό τους εγγράφονται σε ένα τυπολογικό τετράγωνο, αποκλίνοντας προς τη μία ή την άλλη γωνία του, όταν δεν συμπίπτουν στην τομή των διαγωνίων του. Το περιβάλλον τους δηλαδή είναι: εμπόλεμο ή ειρηνικό· ταφικό ή συζυγικό, υπό τη μορφή συνήθως ανταγωνιστικής μνηστείας που σκοπεύει στον γάμο. Δυστυχώς ο χώρος δεν με παίρνει να δώσω αντίστοιχα παραδείγματα. Περιορίζομαι λοιπόν προς το παρόν στην Ιλιάδα, όπου ο πόλεμος φαίνεται να σκιάζει τα άθλα και τα έπαθλά της, τα οποία εμφανίζονται είτε ως αφορμές του είτε ως παράγωγα και παρεπόμενά του.

Οπως στη ρίζα του τρωικού μύθου και πολέμου αναγνωρίζεται η Ελένη έπαθλο του Πάρη, που του προέκυψε ως ανταμοιβή της Αφροδίτης στον περί κάλλους άθλο της με την Ηρα και την Αθηνά, αναλόγως και η αρχή του ιλιαδικού μύθου και πολέμου στιγματίζεται από τον εριστικό αγώνα Αγαμέμνονα και Αχιλλέα για ένα γυναικείο γέρας, έπαθλο πολέμου δηλαδή, το οποίο μάλιστα στη συγκεκριμένη περίπτωση διπλασιάζεται: προηγείται η Χρυσηίδα· έπεται η Βρισηίδα. Στην έξοδο του έπους πάλι, ο φόνος του Πατρόκλου από τον Εκτορα εκμαιεύει άθλα και έπαθλα που προκηρύσσει ο Αχιλλέας, για να τιμήσει τον αγαπημένο εταίρο του. Από μιαν άποψη επομένως θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι άθλα και έπαθλα στην Ιλιάδα αποτελούν λίγο πολύ άλλοθι του πολέμου της. Παρά ταύτα, υπάρχει ένα στοιχείο που διακρίνει τον πόλεμο από τα άθλα – όχι πάντως ο δόλος ή και η βία. Οπως και να το κάνουμε, τα «άθλα επί Πατρόκλω» της Ιλιάδας αίρουν κατά κάποιον τρόπο τον προηγούμενο φόνο και οπωσδήποτε δεν παράγουν τα ίδια φόνο. Τι γίνεται στην Οδύσσεια ως προς το κρίσιμο αυτό κεφάλαιο, θα το δούμε την άλλη Κυριακή. Εκπλήξεις δεν αποκλείονται.