Τα Χριστουγεννιάτικα έθιμα και τα κάλαντα του παρελθόντος

Η Κεφαλονιά όπως συναντώνται σε ιστορικές αναφορές διέθετε πολλά έθιμα σχετικά με το πνεύμα των ημερών. Άλλα από αυτά καθαρά τοπικού χαρακτήρα υπάρχουν μόνο σε αυτήν, ενώ άλλα έχουν γενικότερο χαρακτήρα και διακρίνονται και σε πολλά από τα Επτάνησα ή και σε ολόκληρη την Ελλάδα. Πάντα βέβαια ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν σε κάθε τόπο διαφοροποιούνται και εμπλουτίζονται με διαφοροποιϊά στοιχεία που τα καθιστούν μοναδικά.

Από τα πιο παλιά έθιμα είναι ο στολισμός των σπιτιών. Στο λεγόμενο 12ήμερο που περιλαμβάνει τις ημέρες από τα Χριστούγεννα μέχρι και τα Φώτα, τα σπίτια είναι υποχρεωτικά στολισμένα. Στο στολισμό κυριαρχούν οι μυρσίνες και τα αγριοκουκουνάρια. Ο στολισμός των δέντρων είναι μεταπολεμικό έθιμο που πηγάζει από το εξωτερικό, ενώ η ύπαρξη φυσικών για λόγους προστασίας του περιβάλλοντος και του φυσικού πλούτου αποφεύγεται. Όσα από τα σπίτια διαθέτουν τζάκι υποχρεωτικά θα το ανάψουν αυτές τις μέρες και για την ωραία ατμόσφαιρα που προσφέρει, αλλά και γιατί τα Χριστούγεννα είναι άρρηκτα δεμένα με την παγωνιά και η ζέστη που αυτό δίνει με την οικογένεια συγκεντρωμένη γύρω του δίνει το πραγματικό νόημα σε αυτή την γιορτή.

Από τα έθιμα που όλοι έχουμε ακούσει αλλά σχεδόν κανένας σύγχρονός μας δεν έχει δει να εφαρμόζεται είναι για τα λεγόμενα «Παγανά». Είναι τα γνωστά σε ολόκληρη την Ελλάδα ως Καλικαντζαράκια που με τις διαολιές τους αναστατώνουν το σπίτι και προκαλούν καταστροφές. Με διάφορους τρόπους όπως με σταυρούς από φωτιά και παγίδες τα νοικοκυριά προσπαθούν να αποφύγουν. Βέβαια, πρόκειται για δεισιδαιμονίες που δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα, όμως σίγουρα τα παιδιά απολαμβάνουν ιστορίες για αυτά και συνδέονται αρμονικά με το ευρύτερο κλίμα των ημερών, ώστε η ύπαρξή τους ως έθιμο να δίνει ένα ιδιαίτερο τόνο στις γιορτές. Εξάλλου, αποτελούν και μια πολύ ωραία δικαιολογία για τις σκανδαλιές που τα νεότερα μέλη της οικογένειας κάνουν αυτές τις μέρες, ειδικά με την εξαφάνιση γλυκισμάτων…

Το Χριστόψωμο είναι ένα έθιμο που διατηρείται, όμως πλέον σήμερα δεν το φτιάνει η νοικοκυρά κάθε σπιτιού, αλλά ο φούρνος τυποποιημένα. Ο τεμαχισμός και το μοίρασμά του γύρω από την φωτιά είχε ένα ιδιαίτερο τελετουργικό και σήμαινε ουσιαστικά την αρχή των Χριστουγέννων. Συνήθως οι τηγανίτες και οι λουκουμάδες την μέρα αυτή αποτελούν απαραίτητο χαρακτηριστικό κάθε σπιτιού, μαζί με τα πιο πρόσφατα μελομακάρονα, κουραμπιέδες και την γαλοπούλα. Φυσικά την ημέρα αυτοί όλοι πηγαίνουμε στην εκκλησία, πολλοί μάλιστα αποβραδίς για να γιορτάσουμε την γέννηση του Χριστού, ενώ κάθε σπίτι έχει στολισμένο ένα ομοίωμα φάτνης του μικρού γεννημένου Χριστού.

Το πλέον γνωστό σε όλους έθιμο είναι τα μικρά παιδιά που λένε τα κάλαντα στους δρόμος την παραμονή των Χριστουγέννων για να μάσουν των μποναμά τους. Σπανιότερα συναντάς και μικρές χορωδίες με όργανα, που όμως έχουν περιοριστεί. Παλαιότερα το απόγευμα και σήμερα από το πρωί ο δρόμος και τα σπίτια γεμίζουν παιδικές φωνές που φέρνουν το χαρμόσυνο μήνυμα της εορτής. Τα παραδοσιακά Κεφαλονίτικα κάλαντα διαφέρουν από τόπο σε τόπο και τα περισσότερα από αυτά διατηρούνται για ιστορικούς λόγους σε βιβλία. Μερικά όμως έχουν διατηρηθεί και πάντα ο Κεφαλονίτης χαίρεται να ακούει τα δικά του κάλαντα, ανταμείβοντας ανάλογα το παιδί που θα μπει στο μαγαζί και το σπίτι του και θα του θυμίσει τα παιδικά του χρόνια.

Χαρακτηριστικό ήταν ότι παλαιότερα τα κάλαντα εξιστορούσαν μεγάλο μέρος της ζωής του Χριστού και αναφέρονταν στον τρόπο εορτασμού της ημέρας. Σήμερα έχουν περιοριστεί σε αυτά που γνωρίζουμε σήμερα, κοινά στο στοίχο με την υπόλοιπη Ελλάδα, διαφορετικά στην μελωδία και το ρυθμό.

Καλήν εσπέραν άρχοντες,
κι αν είναι ο ορισμός σας
Χριστού τη θεία γέννηση
να πω στο αρχοντικό σας

Χριστός γεννάται σήμερον
εν Βηθλεέμ την πόλη
οι ουρανοί αγάλονται
και χαίρει η φύσης όλη

εν τω σπηλαίο τίκταιται
εν φάτνη των αλόγων
ο βασιλεύς των ουρανών
και ποιητής των όλων

χρόνια πολλά να χαίρεστε πάντα ευτυχισμένοι
σωματικώς και ψυχικώς να είστε πλουτισμένοι

και σε έτη πολλά…

Μια παλαιότερη παραλλαγή στα μέσα του 19ου αιώνα ήταν:

Ιδού όπου σας είπομεν όλην την ψαλμωδίαν
του Ιησού μας του Χριστού γέννησιν την αγίαν

κι έπειτα άμα γυρίσετε εις το αρχοντικό σας
ευθύς τραπέζι στρώσατε, βάλτε το φαγητόν σας

Επίσης, κάθε τόπος είχε τις δικές του παραλλαγές και πρόσθετες στιχομυθίες.

Στην Λειβαθώ για παράδειγμα έλεγαν:

Από χρόνους σας πολλούς
κι ένα τάσι ποντικούς
κι ένα κόσκινο βολβούς

Στο Ρίφι:

Πίνουν νερό και λούζονται ραντίζουν τα φτερά τους
ραντίζουν τον αφέντη τους, ραντίζουν την κυρά τους

Στην Πύλαρο:

Παίρνουν νερό στα νύχια τους, σαπούνι στα φτερά τους
και λούζουν τον αφέντη τους και λούζουν την κυρά τους
και λούζουν τον αφέντη τους τον πολυχρονεμένο

Στη Σάμη:

Παίρνουν νερό ραντίζονται, ραντίζουν και τη βάγια
και παίρνει η βάγια το κερί και φεύγει απάνου-κάτου
και φέγγει στα καντήλια του, του πολυχρονεμένου

Στη Θηνιά:

Δώστε μας βασιλόπιτα, δώστε μας και το γάλα,
δώστε μας και τον μποναμά κι εμείς δεν θέλουμ’ άλλα!

Ό,τι είναι νόμος δώσετε κι αλλού θε να τα πούμε
κι οι όμορφες της γειτονιάς όλες μας καρτερούνε!

αλλά και τα πλέον σατυρικά και χαρακτηριστικά του Κεφαλονίτικου πνεύματος:

Με τόνα χέρι ζύμωνε
με τ’ άλλο ξει τον κώλο

και τα αυτοσχέδια:

Και πάλι ματακοίταξα κι είδα ‘να – δυο σαΐτες
και με το καληνύχτισμα καλές σας τηγανίτες!

Φλωριά κι αν έχεις, δώσε μας φλωριά μη μας στερήσεις
κι αν έχεις μισό σώβρακο…, χρόνια πολλά να ζήσεις!

Δυστυχώς ελάχιστα από αυτά σήμερα διατηρούνται, ενώ υπάρχουν ευτυχώς ορισμένοι, έστω και λίγοι που τηρούν όσα από αυτά γνωρίζουν αγωνιζόμενοι για την αναβίωσή τους.